Ερμηνευτικά σχόλια στο Απολυτίκιο της Γεννήσεως του Χριστού
Επιμέλεια: Διάκονος π. Εμμανουήλ Μηλιάκης
Ο υμνολογικός θησαυρός της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, είναι κατά γενική ομολογία μοναδικός. Περισσότερα από πενήντα χιλιάδες υμνογραφικά αριστουργήματα κοσμούν την πολυποίκιλη λατρεία μας. Μεγάλοι πατέρες της Εκκλησίας μας αναδείχθηκαν ταυτόχρονα και σπουδαίοι ποιητές. Αναμφίβολα οι ιεροί υμνογράφοι επιστρατεύουν όλη την ποιητική τους έμπνευση για να κοσμήσουν με ύμνους, τις μεγάλες εορτές του ενιαυτού. Αυτά είναι προϊόντα βαθιάς πίστεως και υγιούς εμπειρικής βιωτής του Ευαγγελικού λόγου.
Η Μεγάλη εορτή των Χριστουγέννων, την οποία θα εορτάσει για μία ακόμα φορά η Χριστιανοσύνη με λαμπρότητα, έχει εμπλουτισθεί με θαυμάσιους ύμνους που αποδίδουν με βαθιά θεολογικά μηνύματα το σπουδαίο και ανεπανάληπτο γεγονός της θείας ενανθρωπήσεως.
Εξ’ αυτών των ύμνων είναι και το γνωστό σε όλους μας απολυτίκιο:
«Ἡ γέννησίς σου Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ἀνέτειλε τῷ κόσμῳ, τὸ φῶς τὸ τῆς γνώσεως· ἐν αὐτῇ γὰρ οἱ τοῖς ἄστροις λατρεύοντες, ὑπὸ ἀστέρος ἐδιδάσκοντο· σὲ προσκυνεῖν, τὸν Ἥλιον τῆς δικαιοσύνης, καὶ σὲ γινώσκειν ἐξ ὕψους ἀνατολήν, Κύριε δόξα σοι.»
Μέσα από αυτό το χαρμόσυνο τροπάριο μπορεί κανείς να οδηγηθεί σε σπουδαία διδάγματα, με νοήματα ιστορικά και θεολογικά, που αφορούν την καθοριστική για το ανθρώπινο γένος φανέρωση του Θεού στον κόσμο.
«Ἡ γέννησίς σου Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ἀνέτειλε τῷ κόσμῳ, τὸ φῶς τὸ τῆς γνώσεως·».
Ερμηνεία: «Η Γέννησή σου, Χριστέ, Θεέ μας, ανέτειλε στον κόσμο το φως της γνώσεως»
Αυτός ο στίχος κηρύττει το ξεκίνημα μιας νέας παγκόσμιας πραγματικότητας. Ομιλεί, για την είσοδο στην περιπόθητη γνώση του ανθρώπου για τον Θεό. Η γέννηση του Χριστού, ανέτειλε σαν άλλος ήλιος το φως της Θεογνωσίας σ’ ολόκληρο το κόσμο.
Ο κόσμος, μετά την έξωση των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο, απομακρύνθηκε από τον Θεό και βρέθηκε στο σκοτάδι της πλάνης. Η πτώση οδήγησε τον άνθρωπο όλο και πιο βαθιά στην αμαρτία και το κατ’ εικόνα αμαυρώθηκε ενώ ο νους σκοτίσθηκε. Έτσι, ο άνθρωπος της πτώσεως όχι απλώς έχασε τον Θεό αλλά και τον ξέχασε, με αποτέλεσμα την θεοποίηση της κτίσεως και την λατρεία των ειδώλων. Όμως, με το πλήρωμα του χρόνου και κατά την προαιώνια βουλή, ήλθε ο Θεός στη γη κατά άκρα φιλανθρωπία και έγινε άνθρωπος. Αυτή η κάθοδος ερμηνεύτηκε ως λάμψη και φως που γεμίζει τον κόσμο με όραση και γνώση. Μιας όρασης και γνώσης που πριν είχε παχύ σκοτάδι και αβεβαιότητα.
«ἐν αὐτῇ γὰρ οἱ τοῖς ἄστροις λατρεύοντες, ὑπὸ ἀστέρος ἐδιδάσκοντο· σὲ προσκυνεῖν, τὸν Ἥλιον τῆς δικαιοσύνης».
Ερμηνεία: «διότι μ΄ αυτήν εκείνοι που λατρεύουν τα άστρα διδάχτηκαν από αστέρι να προσκυνούν Εσένα, τον Ήλιο της δικαιοσύνης,»
Εδώ γίνεται αναφορά στα πρόσωπα εκείνων που λάτρευαν την κτίση. Συγκεκριμένα για τους λατρεύοντας τα άστρα. Τους αλλιώς λεγόμενους Μάγους. Αυτοί υπήρξαν καλλιεργημένοι άνθρωποι της εποχής. Ήταν, Ιατροί, Μελετητές, Σοφοί, Ερμηνευτές των άστρων και των ονείρων, Ιερείς, που είχαν και την γνώση των μεσσιανικών προφητειών της Παλαιάς Διαθήκης. Η παρακολούθηση εκ μέρους τους των κινήσεων των άστρων, ως αστρονόμοι (δηλαδή ως επιστήμονες) και όχι ως αστρολόγοι όπως του γνωρίζουμε σήμερα (δηλαδή ως μαντείο που προβλέπει το μέλλον), τους οδήγησε στο συμπέρασμα μιας σημαντικής έλευσης στον κόσμο. Τους οδήγησε στο γενέθλιο κάποιου σημαντικού προσώπου δια του οποίου εκπληρώνεται η προσδοκία των εθνών. Θέλησαν λοιπόν με την κίνηση τους αυτή, του ταξιδιού, των δώρων (χρυσάφι, λιβάνι και σμύρνα) και της προσκύνησης, να διδάξουν όλον τον κόσμο για το μοναδικό αυτό γεγονός, της ελεύσεως του Μεσσία, του Σωτήρος, και να το προσκυνήσουν στο πρόσωπο του Χριστού, εκεί που υποδείκνυε το φωτεινό άστρο της Βηθλεέμ.
Ο Χριστός τιμάται από τους Μάγους της Ανατολής ως βασιλιάς και προσκυνείται ως Θεός την στιγμή που πολιτικοί άρχοντες της εποχής τον καταδιώκουν και αργότερα πνευματικοί ηγέτες του Ισραήλ τον απορρίπτουν. Νόημα διαχρονικό που συμβουλεύει να αφήσουμε την βόλεψη μας, το εγώ μας και να άρουμε τον σταυρό μας ξεκινώντας ένα μεγάλο ταξίδι για την συνάντηση μας με τον Θεό, σύμφωνα με τις υποδείξεις του άστρου της Βηθλεέμ, την θέση του οποίου στην σύγχρονη εποχή καταλαμβάνει η Εκκλησία μας, αφήνοντας πίσω τις σειρήνες που θέλουν να μας αποπροσανατολίσουν από την αλήθεια του Χριστού.
Στην συνέχεια, η φράση «τὸν Ἥλιον τῆς δικαιοσύνης», αναφέρεται στον αληθινό Θεό. Ο όρος δικαιοσύνη σημαίνει την τελειότητα. Τέλειος είναι μόνο ο Θεός και άρα ο μόνος δίκαιος. Αναφέρεται η φράση αυτή για να τονισθεί η αντίθεση με τον αισθητό ήλιο. Όπως δηλαδή ο αισθητός ήλιος είναι το πιο λαμπρό, και πιο μεγαλοπρεπές από όλα τα άστρα του ουρανού, έτσι και ο Χριστός κατείχε την λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια ενός νοητού Ήλιου, του Ήλιου της δικαιοσύνης, όχι αισθητού ή υλικού, αλλά πνευματικού.
Αυτή η ποιητική έμπνευσή να αναφερθεί ο Θεός ως Ήλιος της δικαιοσύνης έχει κάποιο σκοπό. Την εποχή εκείνη, που καθιέρωσε η Εκκλησία μας την εορτή των Χριστουγέννων, εορταζόταν, ως Θεός, ο αισθητός ήλιος. Η λατρεία αυτή, ήταν διαδεδομένη στον ειδωλολατρικό κόσμο, και ήταν πολύ βαθιά ριζωμένη στις παραδόσεις του τότε λαού. Στη θέση αυτής της ειδωλολατρικής εορτής του αισθητού θεού ήλιου, όπου εορταζόταν η νίκη του φωτός επί της νυκτός, τοποθέτησε η Εκκλησία μας την μητρόπολη των εορτών, την γέννηση του Χριστού ως γενέθλιο ημέρα του νοητού Ήλιου, του Ήλιου της δικαιοσύνης, ως νίκη του φωτός της Θεογνωσίας έναντι του σκότους της άγνοιας του Θεού. Συνεπώς, ο αισθητός θεός ήλιος, όπως και κάθε πράγμα αισθητό, ήλθε, από θεός, στην κυριότητα και διακονία του ανθρώπου. Ενώ ταυτόχρονα ο άνθρωπος ανυψώθηκε και ελευθερώθηκε, ως βασιλιάς όλης της κτίσης, με την δυνατότητα όρασης ενός κόσμου νοητού, πνευματικού και υπέρλογου. Ο Χριστός, δια του φωτός της Θεογνωσίας που εκπέμπει με την συγκατάβαση της γεννήσεως του, είναι «Ὁ ἀνυψώσας τό κέρας ἡμῶν» (καταβασία Χριστουγέννων) δηλαδή αυτός που ανύψωσε την δύναμη του ανθρώπου ώστε να είναι κύριος της κτίσης και να βλέπει πέραν αυτής. Ανυψώθηκε ο άνθρωπος να προσκυνά έναν Θεό που βρίσκεται εκτός του χώρου ως κτίστης αυτού του χώρου. Δεν χρειάζεται πια η ανθρωπότητα να φοβάται την άγνωστη και άφθαστη δύναμη της φύσης ως θεότητα, αλλά, να την αποδέχεται ως φυσική πραγματικότητα.
«καὶ σὲ γινώσκειν ἐξ ὕψους ἀνατολήν, Κύριε δόξα σοι.»
Ερμηνεία: «και Σένα να γνωρίζουν, τη σταλμένη από τα ύψη ανατολή. Κύριε, δόξα σε Σένα.»
Τούτος ο τελευταίος στίχος επισφραγίζει όλα τα παραπάνω, που προηγουμένως αναφέρθηκαν, αποδίδοντας την προέλευση τους από τον ουρανό και όχι από την γη, ενώ δίδει την κατακλείδα με μια δοξολογία.
Είναι πολύ σημαντικό να δούμε ότι το φως της γνώσεως και ο ήλιος της δικαιοσύνης δεν ήλθαν από την γη αλλά από τον ουρανό. «Εξ’ ύψους κατήλθες ο εύσπλαχνος … » διαβάζουμε στο αναστάσιμο απολυτίκιο του πλ δ΄ ήχου. «Πιστεύω … εἰς ἕνα Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ … Τὸν … κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν … » διαβάζουμε στο Σύμβολο της Πίστεως. «Ἐγώ εἴμι, ὁ ἅρτος ὁ καταβάς ἐκ, τοῦ ουρανοῦ … » (Ιωάν. στ΄, 41) και «οὐδείς ἀναβέβηκεν εἰς τόν οὐρανόν εἰ μή ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς» (Ιωάν. γ΄, 13) κήρυττε ο ίδιος ο Χριστός.
Η πίστη μας είναι αποκάλυψη. Δεν είναι επινόηση των ανθρώπων για την συνοχή της κοινωνίας ή συμφερόντων οικονομικών. Αντίθετα, δόθηκε για την σωτηρία του ανθρώπου χωρίς ιδιοτέλεια ανθρώπινη. Η πίστη μας είναι αποτέλεσμα της αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο.
Η θεολογία, μας διδάσκει ότι η σωτηρία του ανθρώπου δεν γινόταν να κερδηθεί από τον κόσμο αυτό. Γι’ αυτό και ο Χριστός είναι «διπλοῦς τὴν φύσιν, ἀλλ’ οὐ τὴν ὑπόστασιν» (Και νῦν. Θεοτοκίο Σάββατο εσπέρας ἥχου πλ δ´). Δηλαδή, ένας τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος. Είναι Θεάνθρωπος. Η παρουσία του Χριστού στον κόσμο δόθηκε για την συμφιλίωση Θεού και ανθρώπων. « …εἷς καί μεσίτης Θεοῦ καί ἀνθρώπων, ἄνθρωπος Χριστός Ἰησοῦς… » (Α’ Τιμοθ. β΄,12) μας λέει ο Απόστολος των εθνών Παύλος. Είναι ο Χριστός « … ὁ σχίσας το χειρόγραφον … ὀφλειμάτων ἀρχαίων … » (χαιρετισμοί της Θεοτόκου). Είναι η « …ἐπί γῆς εἰρήνη… »
Η παραπάνω πραγματικότητα αποτελεί ευεργεσία για τον άνθρωπο. Ήρθε από την πλευρά του Θεού και όχι από τον άνθρωπο. Γι’ αυτό και ο υμνογράφος δίκαια κατακλείει με το «Κύριε δόξα σοι». Χρειάζεται να δοξολογούμαι τον Θεό και να τον ευχαριστούμε, ως μαρτυρεί και ο ιερός ψαλμωδός «τί ἀνταποδώσω τῷ Κυρίῳ περὶ πάντων … ; τὰς εὐχάς μου τῷ Κυρίῳ ἀποδώσω … » (Ψαλμός 115 στιχ. 3-5). Λοιπόν; Χριστός γεννάται δοξάσατε! Χριστός ἐπί γής ὑψώθειτε! (Καταβασία Χριστουγέννων)
Με αυτές τις σκέψεις και τελειώνοντας αυτή την κατά δύναμη θεολογική και ερμηνευτική μας αναφορά, θα θέλαμε να ευχηθούμε σε όλους καλές γιορτές, καλά Χριστούγεννα με υγεία και χαρά.
Είθε ο Πανάγαθος Θεός να ευλογήσει το νέο έτος 2020 και να μας δώσει τον ποθούμενο νοητό φωτισμό, καθαρή καρδιά και έργα αγαθά ευάρεστα παρά τον Ίδιο και τοις ανθρώποις. Αμήν.
