Σεβασμιότατε,
Πανοσιολογιώτατε Πρωτοσύγκελε,
Σεβαστοί Πατέρες,
Σεβαστή Γερόντισσα και Καθηγουμένη της Ιεράς Σταυροπηγιακής Μονής Χρυσοπηγής,
Αγαπητοί μου φίλοι,
Καλησπέρα σας.
Πλησιάζουν Χριστούγεννα και το χαρμόσυνο γεγονός της γεννήσεως του Θεανθρώπου θα φέρει φως και γαλήνη στις ψυχές μας. Η ανθρώπινη ιστορία χωρίζεται σε προ και μετά Χριστόν εποχή. Και μόνο από αυτό γίνεται κατανοητό ότι ο ερχομός του Ιησού στη γη, άλλαξε την ιστορία της ανθρωπότητας.
Το γεγονός της γεννήσεως του Χριστού έχει αποτυπωθεί στην αγιογραφία, κυρίως μέσα από την ιστόρηση του Ευαγγελίου. Ο ορθόδοξος αγιογράφος την εικονίζει ως μυστήριο, ενώ αντίθετα οι κοσμικοί καλλιτέχνες δημιουργούν μια ελεύθερη αποτύπωση των γεγονότων όπως αυτοί τα φαντάζονται.
Η εικόνα που θα εξετάσουμε είναι αντίγραφο σύγχρονου αγιογράφου από εικόνα της γεννήσεως που βρίσκεται στο Λονδίνο στην ιδιωτική συλλογή του Μιχάλη Περατικού. Η πρωτότυπη εικόνα είναι από τις πληρέστερες και αγιογραφήθηκε τον 15Ο αιώνα από άγνωστο αγιογράφο. Προτιμήθηκε κάποιο αντίγραφο και όχι η πρωτότυπη, για να έχουμε υψηλή ευκρίνεια στην παρουσίαση της.
Η εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού είναι αυτό που στην Αγιογραφία ονομάζουμε *πολυεικόνα*, γιατί συνυπάρχουν πολλά γεγονότα που τελέστηκαν σε ελαφρά διαφορετικό τόπο και χρόνο. Διάβασα πριν από κάποιο διάστημα σε ένα εξαιρετικό κείμενο, ότι αυτός είναι ένας τρόπος που χρησιμοποιείται από την Εκκλησία μας, για να παρουσιάζεται και να βιώνεται το γεγονός της θείας ενανθρωπήσεως, ως ένα συνεχές παρόν.
Αναμφισβήτητα κεντρικό θέμα της εικόνας αποτελεί το σπήλαιο με το Θείο βρέφος. Όπως λέει ο Ευαγγελιστής Λουκάς, η Παναγία, όταν βρέθηκε μαζί με τον Ιωσήφ στην Βηθλεέμ για την απογραφή, «έτηκε τον υιόν αυτής τον πρωτότοκον, και εσπαργάνωσεν αυτόν και ανέκλινεν αυτόν εν τη φάτνη, διότι ουκ ην αυτοίς τόπος εν τω καταλύματι». Δηλαδή δεν υπήρχε γι’ αυτούς τόπος στο πανδοχείο, όπου κατέλυσαν.
Στην εικόνα, η φάτνη εικονίζεται μέσα σε σκοτεινό σπήλαιο. Ο Ορθόδοξος αγιογράφος εικονίζει το σπήλαιο σκοτεινό, για να συμβολίσει με μαύρο χρώμα τον κόσμο, που ήταν σκοτεινός από την αμαρτία και στον οποίο έλαμπε τώρα το φως του Χριστού. Μέσα στη φάτνη, ευρίσκεται ο Χριστός σαν βρέφος, τυλιγμένο σε λευκά σπάργανα. Στην κεφαλή Του φέρει φωτοστέφανο, σύμβολο της Θεότητας Του.
Από το βιβλίο «θεολογία της ωραιότητας» του Παύλου Ευδοκίμωφ διαβάζουμε: Ο Χριστός γεννήθηκε στη σκιά του θανάτου. Η γέννηση κλίνει τους ουρανούς μέχρι τον Άδη. Ο ξαπλωμένος Χριστός στην φάτνη, έδωσε την ειρήνη στον κόσμο. «Υπνοί η ζωή, ο Άδης τρέμει». Ο σπαργανωμένος Χριστός λύνει τις αλυσίδες του ανθρώπου που είναι ισχυρά δεμένες με την αμαρτία.
Εδώ δηλαδή δηλώνεται ότι ο Χριστός γεννήθηκε για να πεθάνει για εμάς. Δεν είναι απλώς ο θρίαμβος της Γεννήσεως του Χριστού. Η Γέννηση του Χριστού ετοιμάζει το Πάσχα. Ακόμη ο Ευδοκίμωφ υποστηρίζει (όπως και πολλοί άλλοι κορυφαίοι ερευνητές των εικόνων) ότι ο Χριστός ευρίσκεται, σε φάτνη που προσομοιάζει με τάφο. Αυτό αποτελεί το γεγονός το οποίο θα μας συνδέσει με το χώρο της Αναστάσεως.
Ένας από αυτούς τους ερευνητές, ο Λεωνίδας Ουσπένσκι αναφέρει: «Σπήλαιο, φάτνη, σπάργανα είναι δείγματα της κένωσης της θεότητας, της συγκατάβασής της, της άκρας ταπείνωσης Εκείνου, ο οποίος, αόρατος στη θεία Του φύση γίνεται ορατός εν σαρκί για χάρη του ανθρώπου, προδηλώνοντας έτσι το θάνατο και την ταφή Του, τον τάφο και τα σάβανα». Πραγματικά, παρατηρώντας τη φάτνη, θα διαπιστώσουμε ότι μοιάζει με τάφο και τα σπάργανα με σάβανα της εποχής εκείνης. Είναι εκπληκτική η ομοιότητα της φάτνης με τους τάφους από την εικόνα «εις άδου κάθοδος».
Μια άλλη εκδοχή είναι ότι η φάτνη ζωγραφίζεται να μοιάζει με Αγία Τράπεζα. Και αυτό γιατί στη Θεία Ευχαριστία, όλοι οι άνθρωποι γίνονται αδελφοί, γιατί μοιράζονται τον Χριστό, τον Άρτο της Ζωής. Συνεπώς, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να δεχθεί ή να απορρίψει την πρόταση αγάπης του Θεού.
Δίπλα έχουμε την Παρθένο. Η θέση της Παναγίας είναι σημαντική στην εικόνα γιατί έτσι μας υποδεικνύει το ρόλο της, μέσα στη διαχρονική προσπάθεια της σωτηρίας του ανθρώπου. Ενώ εικονίζεται σε άμεση σχέση με τον Ιησού ταυτόχρονα διατηρεί και κάποια απόσταση απ’ Αυτόν, διότι αυτό επιβάλλεται από την επίγνωση της θεότητάς Του. Η Παναγία φέρει όπως και σε όλες τις απεικονίσεις της στο κεφάλι και δεξιά- αριστερά στο στήθος τρία αστέρια. Τα τρία αστέρια υποδηλώνουν ότι η Παναγία ήταν Παρθένος προ, κατά και μετά την γέννηση του Θείου βρέφους.
Μέσα στο σπήλαιο δεν υπάρχει άλλο πρόσωπο εκτός από την Μητέρα και το Βρέφος. Δύο ζώα, ένα γαϊδουράκι και ένα βόδι, βρίσκονται κοντά Του, προσφέροντας την ζεστασιά της παρουσίας τους.
Από το επάνω τμήμα της εικόνας μια ακτίνα φωτεινή έρχεται από τον ουρανό στη γη. Στο μέσο της φαίνεται το άστρο που δείχνει σε όλη την ανθρωπότητα τον Αιώνιο Βασιλέα.
Πιο κάτω βλέπουμε τους Μάγους πάνω στα άλογά τους να κοιτούν το άστρο και να μιλάνε μεταξύ τους. Έχουν έρθει από πολύ μακριά για να προσκυνήσουν το Θείον Βρέφος, Οι μάγοι συμβολίζουν τους σοφούς και τους μορφωμένους της κάθε εποχής. Όμως η μόρφωση τους τους δεν τους εμποδίζει να για να προσκυνήσουν τον Χριστό. Τα δώρα που φέρουν είναι χρυσός, λιβάνι και σμύρνα. Ο χρυσός συμβολίζει την αιώνια βασιλεία του Ιησού, το λιβάνι την Θεϊκή Του ιδιότητα και τα σμύρνα την θνητότητα και το ανθρώπινο μέρος της υπόστασης Του.
Επάνω αριστερά μια ομάδα αγγέλων κοιτώντας προς τον ουρανό υμνεί τον Θεό ψάλλοντας το “Δόξα ἐν Ὑψίστοις Θεώ.» ενώ δεξιά μια άλλη ομάδα κοιτώντας προς τη γη, φέρνει το μεγάλο γεγονός στους ποιμένες και σε προέκταση στην ίδια την ανθρωπότητα : «ἐτέχθη ὑμῖν σήμερον σωτὴρ ὅς ἐστιν χριστὸς κύριος». Δηλαδή: Γεννήθηκε για σας σήμερα Σωτήρας» (Λουκ. 2, 11). Η στάση τους αναδεικνύει σεβασμό προς το Θείο Βρέφος.
Ο Ιωσήφ εικονίζεται μακριά από το βρέφος και σε μια γωνιά φαινομενικά αμέτοχος στη γέννηση του Χριστού. Δίπλα του ευρίσκεται ο διάβολος μεταμορφωμένος σε βοσκό, προσπαθώντας να του ενσπείρει αμφιβολίες. Κρατώντας ένα αποξηραμένο ξύλο απευθύνεται στον Ιωσήφ λέγοντάς του ότι όπως είναι αδύνατο να βλαστήσει ένα αποξηραμένο ξύλο, έτσι είναι αδύνατο να γεννήσει μία γυναίκα παρθένος. Σε ορισμένες εικόνες εμφανίζεται η ράβδος (δηλαδή το αποξηραμένο ξύλο) να έχει βλαστήσει αποδεικνύοντας την ίδια κιόλας στιγμή το παντοδύναμον του Θεού.
Ο Ιωσήφ στην πραγματικότητα δεν είναι ο πατέρας του βρέφους, αλλά ο προστάτης της Αγίας οικογένειας. Ο Ιωσήφ εμφανίζεται σε μεγάλη περισυλλογή. Κρατάει το κεφάλι του με το αριστερό χέρι. Η έκφραση του δείχνει ότι η ανθρώπινη του φύση δεν μπορούσε να κατανοήσει το μυστήριο που συνέβαινε. Η αμφιβολία του είναι ο αγώνας του ανθρώπου να υπερβεί τη λογική αλλά και τον εγωισμό και να εισέλθει στον χώρο του μυστηρίου της πίστεως με αγαλλίαση και ταπείνωση.
Στην εικόνα υπάρχει ακόμα η παρεξηγημένη σκηνή του λουτρού του Θείου βρέφους. Μια μαία και η βοηθός της βοήθησαν την Παναγία και έλουσαν το νεογέννητο. Λέγεται παρεξηγημένη λόγω του γυμνού βρέφους μέσα στο λουτρό. Στο Άγιο όρος μετά τον δέκατο έβδομο αιώνα κάλυψαν με σοβά το γυμνό σώμα από τις τοιχογραφίες. Αυτή η αντίληψη εκπορεύθηκε από την Ρωσία. Ευτυχώς πολύ γρήγορα η αντίληψη αυτή ξεπεράστηκε και οι εικόνες αποκαταστάθηκαν. Γιατί θεωρήθηκε ότι ο Χριστός εξαιτίας και της ανθρώπινης φύσης Του όπως όλα τα άλλα μωρά είχε ανάγκη της ίδιας φροντίδας. Στους πιστούς της Εκκλησίας η σκηνή δεν προξένησε κανένα σκανδαλισμό. Ορισμένοι μελετητές ερμηνεύουν την σκηνή του λουτρού του Θείου βρέφους, ως προάγγελο της βαπτίσεως.
Στο μέσον δεξιά εμφανίζονται οι βοσκοί που συμβολίζουν τους ανθρώπους που αποδέχθηκαν αμέσως το καλό άγγελμα της σωτηρίας. Εκπροσωπούν τους σεμνούς και απλοϊκούς ανθρώπους, που προσπαθούν για τη σωτηρία τους.
Στην εικόνα συνυπάρχουν ζώα και στοιχεία της φύσης, όπως φυτά, δένδρα, βουνά, νερό κλπ, που υποδηλώνουν ότι άνθρωπος και φύση σε αρμονική συνύπαρξη βιώνουν το μεγαλείο του ερχομού του Θεανθρώπου. Η εικόνα της γεννήσεως είναι η συνάντηση του Θεϊκού με το ανθρώπινο μέσα στα πλαίσια της διδασκαλίας της Εκκλησίας μας. Στα πρόσωπα των τριών μάγων βλέπουμε το φάσμα όλων των ηλικιών, νέος, μεσήλικας και γέροντας.
Ο ένας από τους τρεις Μάγους ο Βαλτάσαρ απεικονίζεται πάντα πολύ μελαχρινός ή μαύρος. Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως φυλής και απόχρωσης είναι ίσοι. Επίσης , οι βοσκοί είναι φτωχοί και αμόρφωτοι, ενώ οι Μάγοι πλούσιοι και μορφωμένοι. Θα μπορούσαμε από τα παραπάνω να συμπεράνουμε ότι η Εκκλησία είναι πανανθρώπινη διότι δεν κάνει ούτε ηλικιακές, ούτε φυλετικές, ούτε διακρίσεις που να αφορούν την μόρφωση και την οικονομική κατάσταση των ανθρώπων. Η ορθοδοξία αντιθέτως προκαλεί σε ειρηνική συνύπαρξη όλους τους λαούς και τους ανθρώπους της γης. Όλοι οι άνθρωποι είναι παιδιά του Μεγαλοδύναμου Θεού.
Τέλος συμπερασματικά να επισημάνουμε ότι για την εικόνα της Γεννήσεως θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρες. Στην εικόνα αποδίδονται ακόμα αρκετοί συμβολισμοί που δεν υπάρχει χρόνος να επισημανθούν. Στην πραγματικότητα η εικόνα της γεννήσεως αποτελεί ανοιχτό βιβλίο της Εκκλησίας μας.
Εύχομαι σε όλους σας καλά Χριστούγεννα με ειρήνη και αγάπη.
Σας ευχαριστώ πολύ.
